“Bebeğimin burnu aynı bana benziyor, ama gözleri tıpkı baba.” “Kızımın yüzü tıpkı halası, huyu ise amcası.” bu cümleler günlük hayatta sıkça karşılaştığımız cümlelerdir. Peki insanlar nasıl hem annelerine hem babalarına benzeyip, hem de ebeveynlerinden tamamen farklı özelliklere sahip olabiliyorlar. Bunu anlayabilmek için homozigot nedir ve heterozigot nedir iyi bilmek gerekir.
Üreme, canlıların kendine benzer canlılar dünyaya getirmesidir. Bütün canlılar nesillerini devam ettirebilmek için ürerler. Üreme esnasında ana canlı kendine ait özelliklerin yavru bireylere aktarılmasını sağlar. Biz insanlar eşeyli üreyen canlılarız.
Yani bizim ürememiz için, biri dişi diğeri erkek olmak üzere iki bireye ihtiyaç vardır. Bu iki birey anne ve babadır. Bir bebeğin dünyaya gelebilmesi için dişi olan annenin yumurta hücresi ile erkek olan babanın sperm hücresinin bir araya gelmesi gerekir. Yumurta hücresi anneye ait özellikleri, sperm hücresi babaya ait özellikleri taşır; bebeğiniz ise ne tam anlamıyla size ne de tam anlamıyla babaya benzer.
Kalıtım bize bunun sebebini açıklayacaktır. İşte kalıtım ve kalıtımla ilgili bazı kavramlar.
Kalıtım Nedir?
Canlıların özelliklerinin nesilden nesile aktarılmasına kalıtım denir. Canlıların, insanlardan bahsedecek olursak anne ve babaların, kendilerine ait özellikleri yavrularına aktarması kalıtım sayesinde olur. Kalıtımı inceleyen bilim dalına ise genetik denir. Genetiğe ait temel mekanizmaları açıklayarak, genetikle ilgili temel kavramları bulan bilim insanı Gregor Mendel’dir.
Mendel, genetiğin babası olarak bilinir. Bir rahip olan Gregor Mendel, görevli olduğu manastırın bahçesinde yetiştirdiği bezelye bitkileri ile çalışmalarını yapmıştır. Bu çalışmalar bugünkü genetik biliminin temellerini oluşturmaktadır.
Genetik ile İlgili Temel Kavramlar
Canlılar, hücre adı verilen küçük yapı birimlerinden oluşur. Bir insanda milyarlarca hücre bulunur. Bebeğiniz ilk oluştuğunda zigot adı verilen gözle görülemeyecek kadar küçük olan tek bir hücreydi. Annenin yumurta hücresi ve babanın sperm hücresi bir araya gelerek, döllenme sonucu bir hücrecik olan zigotunuzu oluşturdu.
Daha döllenme oluştuğu anda bebeğinizin ten rengi, göz şekli, göz rengi, boy uzunluğu, saç şekli, kan grubu ve cinsiyeti gibi tüm genetik özellikleri bellidir. Bu özellikler bebeğinizin, yani zigot adlı hücrenin çekirdeğindeki kromozom adı verilen yapılarda şifrelenmiştir.
Kromozom Nedir?
Bir canlının genetik özelliklerinin tamamı, hücrelerindeki çekirdeğin içinde bulunan kromozomlarda şifrelenmiştir. Kromozomlar, DNA ve bazı özel proteinlerin bir araya gelmesiyle oluşur. Canlılara ait özelliklerin kuşaktan kuşağa geçişi kromozomlar sayesinde gerçekleşir.
DNA (Deoksiribonükleikasit) Nedir?
Hücrenin yönetici molekülüdür. Hücredeki solunum, beslenme, boşaltım, büyüme ve bölünme gibi yaşamsal faaliyetler bu molekül sayesinde gerçekleştirilir. Çift zincirli, sarmal yapıdaki bir ip merdivene benzeyen DNA, kısalıp kalınlaşarak kromozomu oluşturur. Canlıya ait kalıtsal özellikler, DNA üzerindeki gen adı verilen bölgelerle taşınır.
Gen
DNA üzerinde bulunan genetik birimlere gen denir. Genler DNA üzerindeki özel bölgelerdir. Bu bölgeler canlıya ait kan grubu, boy uzunluğu, saç rengi, saç şekli gibi karakteristik özellikleri taşıyan kısımlardır.
Alel Gen
Karakter, özellik demektir. Canlılarda her bir karakterin kalıtımından, yani yavru canlıya aktarımından farklı bir gen sorumludur. Bu özelliklerden her biri alel gen olarak adlandırılır. Her karakterden bir çift alel gen sorumludur. Bu alel gen çiftlerinden biri annenin yumurtasından diğeri ise babanın sperminden taşınarak, zigot oluşurken döllenme ile canlıya aktarılmıştır.
Örneğin, bebeğinizin boy özelliği bir çift alel gen ile belirlenir. Bebeğe, hem anneden boy ile ilgili bir gen aktarılır hem de babadan. Bu iki gen birleşerek bebeğinizin boy özelliğini oluşturacaktır. Peki bebeğinizin boyu hanginize benzeyecek?
Bunu alel genlerin homozigot ya da heterozigot olup olmaması belirleyecek; ancak bebeğinizin homozigot ya da heterozigot taşıyıcı olmasının yanında, o alel genlerin özelliklerinin baskın gen ya da çekinik gen olup olmadığı da etkileyecektir.
Homozigot (Saf Döl) Nedir?
Bir karakteri oluşturmak için anne ve babadan gelen alel genlerin aynı olmasına homozigot denir. Anlam olarak “homos” kelimesinden gelir. Homos Yunancada “aynı”, “eş” anlamına gelir. Homo + zigot ise dölün, yani zigotun bir karakteri oluşturmak için aynı özellikteki alel genleri taşımasıdır.
Örneğin; anne, yumurta hücresinin çekirdeğinde, baba da sperm hücresinin çekirdeğinde mavi renk göz karakterini taşıyor. Böylece zigot oluştuğunda bebeğinize göz ile ilgili aktarılan alel genler aynı olur. Bu da bebeğinizin homozigot taşıyıcı olduğu anlamına gelir.
Heterozigot (Melez Döl) Nedir?
Bir karakteri oluşturmak için anne ve babadan gelen alel genlerin birbirinden farklı olmasına heterozigot denir. Anlam olarak “heteros” kelimesinden gelir. Heteros Yunancada “farklı” anlamına gelir. Hetero + zigot dölün, yani zigotun bir karakteri oluşturmak için birbirinden farklı özellikteki alel genleri taşımasıdır.
Örneğin; anne, yumurta hücresinin çekirdeğinde mavi göz karakterini taşıyorken, baba da sperm hücresinin çekirdeğinde kahve rengi göz karakterini taşıyor. Böylece zigot oluştuğunda bebeğinize göz ile ilgili aktarılan alel genler farklı olur. Bu da bebeğinizin heterozigot taşıyıcı olduğu anlamına gelir.
Baskın (Dominant) Gen Nedir?
Varlığında, her koşulda kendini gösterebilen genlere baskın gen denir. Adından da anlaşılacağı gibi, baskın olan genler ister homozigot isterse heterozigot olsun, hangi alel gen çiftinin içinde yer alıyorsa alsın mutlaka kendi özelliğini gösterebilen genlerdir. Kıvırcık saç, uzun boy, gamzeli yanak, koyu renk göz ve koyu renk saç baskın genlere örnek verilebilir. Baskın gen daima büyük harf ile sembolize edilir.
Örnek: Uzun boy geni: U
Kahve rengi göz geni: K ile gösterilebilir.
Çekinik (Resesif) Gen Nedir?
Ancak baskın, yani dominant gen olmadığında kendini gösterebilen gene çekinik gen denir. Çekinik gen, adından da anlaşılacağı gibi baskın genden çekinir. Baskın varken resesif gen kendini gösteremez. Mavi renk göz, sarı saç, düz saç ve kısa boy çekinik genlere örnek verilebilir. Çekinik gen daima küçük harf ile sembolize edilir.
Örnek: Uzun boy geni: U ise Kısa boy geni: u ile;
Kahve rengi göz geni: K ise mavi renk göz: k ile gösterilebilir.
Bu durumda UU gen çifti taşıyan bir bebek, Homozigot baskın boy genotipine sahip demektir. Yani hem anneden hem de babadan baskın özelliği almıştır. Homozigot baskın dölde daima baskın karakter kendini gösterir ve bebeğiniz uzun boylu olur.
Uu gen çiftini taşıyan bir bebek, ebeveynlerden birinden uzun boy, diğerinden kısa boy geni almıştır. Bebek boy bakımından heterozigot taşıyıcı durumundadır. Heterozigot dölde baskın gen bulunduğundan çekinik gen kendini gösteremez ve bebeğiniz uzun boylu olur.
Peki çekinik gen kendini ne zaman gösterme fırsatı bulacak? Homozigot çekinik döl, yani uu genotipine sahip olan bebekte, kısa boy özelliği kendini gösterir. Çekinik karakter ancak bebeğiniz homozigot taşıyıcı olunca, yani baskın karakter bulunmayınca kendini gösterebilir.
Homozigot nedir ve heterozigot nedir sorularının cevaplarına değindik. Genler, canlıya ait özellikleri oluşturan kromozomlar üzerindeki özel bölgelerdir. Her özellik, biri anneden öteki babadan olmak üzere bir çift gen aracılığıyla kendini gösterir demiştik.
İşte o çift genin homozigot ya da heterozigot olması sonucunda karakter kendini gösterir. Böylece size ait özelliklerden hangilerinin bebeğinizin kalıtımında kendini göstereceği, yani bebeğinizin hangi özelliklerinin anneye, hangi özelliklerinin babaya benzediği belirlenmiş olur.
“Spiral (Ria) Kullanımı Nasıl Olur?” Konulu yazımızı okumak için aşağıdaki bağlantıya tıklayabilirsiniz.
Spiral (Ria) Kullanımı Nasıl Olur: https://www.bebek.com/spiral-ria-kullanimi-nasil-olur/
