Puzzle ve Blok Oyunlarının Bebeklerde Zihinsel, Fiziksel ve Duygusal Gelişime Etkisi

Bebek Gelişimi ve Oyun

Havalar soğudu, ev içi oyunlar daha da tercih edilir oldu. Peki, bu oyunların birçok türünün çocuğunuzun fiziksel, zihinsel ve duygusal gelişimine katkı sağladığını biliyor muydunuz? Nasıl katkı sağladığına bakmadan önce dilerseniz gelin beynin gelişimine göz atalım.

İnsan beyninin gelişimi hamileliğin üçüncü haftasından itibaren başlar. (Stiles & Jernigan, 2010; Tau & Peterson, 2010; Tierney & Nelson, 2009) Yetişkin beynine erişimi yaklaşık olarak 20 yaşında tamamlansa da aslında beyin hayat boyu gelişmeye devam eder. Yaşamın ilk yılları ise gelişime en çok açık olduğu dönemdir. (Tierney & Nelson, 2009) Deyim yerindeyse şekillenmeyi bekleyen bir oyun hamuru gibidir.

Beyin gelişiminde yaşamın ilk yıllarının önemli olmasının sebebi, bu dönemde beynin nöroplastisite özelliğinin en güçlü halinde olmasıdır. (Mundkur, 2005) Nöroplastisite, beynin tecrübelerin, çevrenin ve öğrenmenin etkisi ile değişebilme ve gelişebilme becerisine denir. (Voss, Thomas, Cisneros-Franco & Villers-Sidani, 2017)

Gebeliğin ilk yarısı beynin ve sinir sisteminin gelişmesinde kritik öneme sahiptir. (Stiles & Jernigan, 2010) Bu erken dönemde genetik çevreden daha çok söz sahibidir. Ancak doğum sonrasında çevrenin ve tecrübenin beyin gelişimine olan etkisi artar ve beyin gelişimi çoğunlukla yaşananların ve çevrenin etkisinde ilerler. (Tau & Peterson, 2010; Tierney & Nelson, 2009)

Özetlemek gerekirse eğitim, çevre ve tecrübeler çocuğun beyin gelişiminde yönlendirici etkiye sahiptir. Bu yüzden beyin gelişimine katkıda bulunan aktiviteler ve oyuncaklar çocuklar için oldukça mühimdir. Doğru oyuncak tercihi ile beraber çocuğunuzun motor becerilerinden dil becerilerine kadar birçok becerisine katkıda bulunabilirsiniz. En önemlisi ise onunla geçirdiğiniz zamanın kalitesini arttırarak aranızdaki bağı daha da kuvvetlendirebilirsiniz.

Blok ve puzzle oyunları genel olarak 18-24 ay arası oynanmaya başlanır. Ancak belirtmek gerekir ki “her çocuğun kendi zamanı vardır” ve kendi özelinde değerlendirilmesi gerekir. Şimdi dilerseniz blok ve puzzle oyunlarının fiziksel, zihinsel ve duygusal gelişime etkisine daha yakından bakalım.

Fiziksel, Zihinsel ve Duygusal Gelişim Üzerine Etkiler

• Çocuklarda Problem Çözme Davranışı

Puzzle, blok vb. oyunların temelinde bebeğin problem çözme beceresi yatar. Problem çözme becerisi, yani bir hedefe ulaşmak için planlama yapıyor olma davranışı yaşamın ikinci yaşıyla beraber iyice netleşir. (Keen, 2011) Problem çözmek algının, motor ve zihinsel becerilerin bir araya geldiği zengin bir süreçtir.  Bu becerinin en çok kullanıldığı etkinliklerden biri de blok ve puzzle oyunlarıdır. Bu gibi oyunlar, bebeğinize pratik fırsatı verecektir.

• Çocuklarda Dikkat Gelişimi

Blok ve puzzle oyunlarının “odaklanmış dikkat” becerisinin gelişmesi üzerinde önemli bir etkisi vardır. Odaklanmış dikkat, bebeğin dikkatini bir nesne ya da insana odaklayarak devam ettirebilmesi ve onunla aktif bütünleşmeye geçebilmesi anlamına gelir. (Gaertner, Spinrad & Eisenberg, 2008) Öğrenme eylemi de odaklanmış dikkat sırasında gerçekleşir.

Annenin rolü odaklanmış dikkat için oldukça önemlidir. Anne aşırı müdahalede bulunursa, kararları çocuğu yerine alırsa, devamlı araya girerek oyunu onun için tamamlarsa negatif duygulara sebebiyet verir. Üzüntü, hayal kırıklığı, kaygı ve korku gibi duygular negatif duygulardır. Bebek dikkatini bu sebeplerden dolayı oyuna veremediğinde, oyun gelişim sürecine olan etkisini ve faydasını kaybeder. (Gaertner, Spinrad & Eisenberg, 2008) Üstelik böyle durumda bebeklerin genellikle sıkıldığı ve etkinliği devam ettirmediği görülür. (Calkins & Johnson, 1998) Aşırı müdahaleciliğin ileri örneklerinde, bebeğin ileride uyum konusunda, öz kontrolünde ve motivasyonunda sorunlar yaşadığı görülmüştür. (Gaertner, Spinrad & Eisenberg, 2008)

Bu bilgilere bakarak müdahalenin dengesini nasıl sağlayacağınızı düşünüyorsanız size şöyle bir ipucu verebilirim. Halihazırda ilgili olan bebeğinize sık müdahaleler onun dikkatini dağıtarak olumsuz etkiye sebebiyet vermektedir. (Lawson, Parrinello & Ruff, 1992) Ancak, ilgisi görece az olan bebeğe ölçülü yönlendirmeler yapmak yardımcı nitelikte olacaktır. Devamlı ve yoğun olup odaklanmayı engellemediği sürece, oyun sırasında annenin takdirinin de (aferin kızıma/oğluma, işte oldu, işte yaptın vb.) etkinlikle bütünleşmeye destekleyici olduğu görülmüştür. Bu gibi destekler aynı zamanda motive edicidir.

• Çocuklarda Mekânsal Beceri Kavramları

Blok ve puzzle oyunları mekansal becerinin gelişmesine katkı sağlar. (Verdine, Golinkoff, Hirsh-Pasek, Newcombe, Filipowicz & Chang, 2014; Levine, Ratliff, Huttenlocher & Cannon, 2012) Peki nedir mekansal beceri?

Mekânsal beceri bireyin çevresindeki şekilleri algılayabilmesi ve şekillerin yokluğunda da varmışçasına onlar üzerine düşünebilmesidir. Bebeğin kare, üçgen, daire gibi şekilleri tanıması, bul-tak oyunlarında şekli doğru yere takabilmesi, yaratıcı bloklar ile kule yapması gibi etkinlikleri mekânsal becerisi ile ilgilidir.

Blok oyunları mekansal beceri pratiklerinin yapılmasına aracı olduğu gibi aynı zamanda da erken matematik becerilerinin gelişmesinde de destekleyicidir. (Verdine, Golinkoff, Hirsh-Pasek, Newcombe, Filipowicz & Chang, 2014)

Mekansal becerinin gelişmesinde annenin rolü yine önem sahibidir. Yapılan çalışmalarda ebeveynlerin çocukları ile blok oyunları oynaması sırasında mekânsal kelimeler (aşağı, yukarı, altında, üzerinde vb.) kullanmalarının çocuklarının mekânsal becerileri üzerinde olumlu etkiye sahip olduğu gösterilmiştir. Öyle ki daha az mekânsal kelime kullanan ailelerin çocuklarının blok oyunları becerilerinin daha zayıf olduğu görülmüştür. (Verdine, Golinkoff, Hirsh-Pasek, Newcombe, Filipowicz & Chang, 2014; Levine, Ratliff, Huttenlocher & Cannon, 2012)

Öte yandan puzzle yapmak da (parçalı puzzle, ahşap puzzle, bul-tak) mekânsal beceri gelişimine katkı sağlamaktadır. Levine, Ratliff, Huttenlocher ve Cannon (2012) yaptıkları çalışmada 2 ile 4 yaş aralığında bebekleri oyun oynarken gözlemlemişlerdir ve bu sürelerde puzzle oynayan bebeklerin mekânsal beceri testlerinde daha başarılı olduklarını görmüşlerdir. Oynama süresi arttıkça, başarı da artmıştır.

• Çocuklarda Motor Becerilerin Gelişmesi

Motor beceri, bireyin vücudundaki kasları hareket ettirmesini ve bu kasları koordine etmesini kapsar. (Haibach-Beahc, Reid & Collier, 2011) Motor beceriler kaba motor beceriler ve ince motor beceriler olmak üzere ikiye ayrılır. Kaba motor beceriler koşmak, zıplamak, fırlatmak, dans etmek gibi hareketleri içerirken, ince motor beceriler bir cismi tutmak, yazı yazmak, ayakkabı bağcıklarını bağlamak vb. gibi hareketleri içerir. (Piek, Dawson, Smith & Gasson, 2008) Puzzle ve blok oyunları motor becerilerin pratik edilmesi için uygun alanı sağlayan önemli araçlardır.

Motor beceriler bebeklerde 24.aya doğru gelişmeye başlar. (Zgourides, 2000) Kaba motor beceriler ince motor becerilerden daha önce ve daha hızlı gelişir. Bu sebepten ötürü bebeğinize 18. ay civarında daha az parçalı ve büyük bloklar alırken, iki yaş ve sonrasına doğru (yutamayacağı boyutlar dahilinde) küçük ve daha fazla parçalı blokları tercih edebilirsiniz.

Gitgide oyuncağın daha detaylı hale gelmesi fiziksel gelişim yanında zihinsel gelişim için de oldukça faydalı olacaktır. Zihinsel gelişim açısından bu yönteme “yapı iskelesi (scaffolding)” (Vygotsky, 1978) denir. Yöntemde anne bebeğini sürekli yakınsal gelişim alanına çeker; yani halihazırda bildiklerinin bir adım dışarısına. Bunu uygulamak için oyunu bebeğiniz öğrendikten sonra desteğinizi çekmeniz ve desteğiniz olmadan öğrenemeyeceği yeni bir şey sunmanız gerekir. Onu da sizinle beraber yaptığında tekrar desteğinizi çekmelisiniz ve onu bir adım ileriye götürecek yeni bir şey sunmalısınız. Bu şekilde ilerlediğinizde farkında olmadan yapı iskelesi tekniğini uygulamış oluyorsunuz. Bu da eğitimin her yaşında faydalı olduğu belirtilen tekniklerden biridir.

• Bebeklerde Dil Gelişimi

Oyun oynarken bebek ile annenin yaşadığı paylaşım sayesinde puzzle ve blok oyunları dil gelişimine de katkı sağlamaktadır. (Weisberg, Zosh, Hirsh-Pasek & Golinkoff, 2013) Blok oyunu özelinde yapılan bir çalışmada ebeveyni ile beraber bloklarla oynayan çocukların dil gelişiminin oynamayanlara göre daha önde olduğunu gözlemlenmiştir. (Christakis, Zimmerman ve Garrison, 2007)

Oyun sırasında kurduğunuz iletişim bebeğinizin dil gelişimine katkı sağlamanız için oldukça güzel bir araç. Bunu yapmak için “çocuk rehberliğinde oyun (guided play)” stilini benimseyebilirsiniz. Bu stilde, isminden de anlaşılacağı gibi, oyun çocuk rehberliğinde ilerler. Bir bakıma onun istedikleri olur. Ancak uygun zaman geldiğinde anne öğretici dokunuşlarda bulunur. Örneğin, çocuğunuza renkleri öğretmek istiyorsunuz ve o da bloklarla oynamakta. Görüyorsunuz ki kule yapmak istiyor. Siz de onunla birlikte kule yapıp, yeri geldiğinde “Şimdi kırmızı olanı koyalım” / “Bu hangisiydi? Kırmızı!” gibi ufak dokunuşlarda bulunup kırmızı rengini öğretmeye çalıştığınızda çocuk rehberliğinde oyun oynamış oluyorsunuz ve oyunu öğrenme aracı olarak kullanıyorsunuz. Bu iki taraf için de faydalı ve keyifli bir yöntem.

Çocuk rehberliğinde oyun yönteminin dil gelişimi için eşsiz bir zemin olduğu, kelime anlamlarının daha iyi öğrenildiği de yapılan çalışmalarla ortaya konulmuştur. (Weisberg, Zosh, Hirsh-Pasek & Golinkoff, 2013) Çünkü oyun, kelimenin kavranması için gereken bağlam görevini görmektedir.

Puzzle ve blok oyunlarının dil gelişimine bir faydası da ortak dikkati pekiştirmesi ile olur. (Morales, Mundy, Delgado, Yale, Messinger, Neal & Schwartz, 2000) Genel olarak ortak dikkat bebeğin dikkatini bir partner ile (çoğunlukla ebeveyn) ortak bir cisme, kişiye ya da sese yönlendirebilmesi anlamına gelir. Dil için bu beceriye ihtiyacımız vardır çünkü farkındaysanız birbirimizle iletişim kurarken dikkatimizi ortak olarak kelimelere ve seslere yönlendiriyoruz. Oyuncaklar da ortak dikkatin pekişmesi için faydalı araçlar olmaktadır.

• Bebeklerde Güvenli Bağlanma

Güvenli bağlanma üzerine yazdığım “Anne, Bebek ve Güvenli Bağlanma” makalemde de belirttiğim üzere (bu bağlantıdan ulaşabilirsiniz; https://www.bebek.com/anne-bebek-ve-guvenli-baglanma/) bağlanma doğal bir ihtiyaçtır ve özellikle de doğumdan itibaren iki yaşa kadar olan süreçte birincil bakım verenimizle bu duygusal bağı farkında olmadan geliştiririz. (Bowlby, 1958; Ainsworth, Blehar, Waters & Wall, 1978)

Bağlanmanın dört stili mevcuttur ancak sağlıklı olan ve gerçekleşmesi umulan bağlanma stili “güvenli bağlanmadır”. Annenin, bebeğin ihtiyaçlarına karşı dikkatli olduğu ve o ihtiyaçlara doyurucu şekilde cevap verdiği bağlanma stiline bu isim verilir. Güvenli bağlanan bebekler büyüdüğünde öz değeri (kendine verdiği değeri) yüksek ve dünyaya karşı pozitif tutum geliştirmiş bireyler olurlar. (Scharfe & Bartholomew, 1994). Annenin bebeğin ihtiyaçlarına cevap vermediği durumlarda da güvensiz bağlanma gelişir. Burada ihtiyaç, fiziki ihtiyaçların yanında duygusal ihtiyaçları da kapsar.

Bebek ile annenin oyun oynarken geçirdiği kaliteli zaman bu stilin güçlenmesi için güzel fırsatlardan biridir. Özellikle anne ve bebeğin “ortak dikkat” paylaşımı, annenin cevap verici yaklaşımı, oyun oynanırken annenin yönlendirici desteği ve oluşan duygusal etkileşim güvenli bağlanma için paha biçilemez bir ortam sağlar. Ayrıca yapılan çalışmalarda da görülmüştür ki anne ile oynanan oyunlarda annenin varlığı ortak dikkat gelişimine katkı sağlamanın yanında oyun kalitesinin yükselmesine ve oyun içeriğinin güçlenmesine de destek olmaktadır. (Bigelow, MacLean & Proctor, 2004)

Peki Neden Puzzle ve Blok Oyunları?

Yukarıda da belirttiğim gibi bu oyunlar aynı anda birçok konuda bebek gelişimini destekleyici özelliğe sahiptir. Bu yüzden çocuğunuzun gelişimine destek sağlayan faydalı bir araç olarak tercih edebileceğiniz şeylerden biri de puzzle ve blok oyunları olacaktır.

Beynin gelişebilme özelliği anlamına gelen nöroplastisite sayesinde puzzle ve blok oyunları bebeğin problem çözme davranışının, dikkat becerisinin, mekânsal becerilerinin ve motor becerilerinin gelişmesinde önemli katkılara sahiptir; öğrenmenin ve dil gelişiminin gerçekleşmesi, güvenli bağlanmanın pekişmesi için kolaylaştırıcı bir ortam sağlar.

Psikolog Maide Çelikarslan

Referans Listesi/ Kaynakça

Bigelow, A.E., MacLean, K. & Proctor, J. (2004). The role of joint attention in the development of infants’ play with objects. Developmental Science 7:5, 518-526

Calkins, S. & Johnson, M. (1998). Toddler regulation of distress to frustrating events: Temperamental and maternal correlates. Infant Behavior and Development, 21, 379–395

Christakis, D.A, Zimmerman, F.J., Garrison, M.M. (2007) Effect of block play on language acquisition and attention in toddlers: A pilot randomized controlled trial. Archives of Pediatrics Adolescent Medicine, 161(10), 967-971

Gaertner, B.M., Spinrad, T.L., Eisenberg, N. (2008) Focused attention in toddlers: Measurement, stability, and relations to negative emotion and parenting. Infant Child Development, 17(4), 339-363

Haibach-Beach, P., Reid, G., & Collier, D. (2011). Motor learning and development (1st ed.). Champaign, IL: Human Kinetics.

Keen, R. (2011) The development of problem solving in young children: A critical cognitive skill. The Annual Review of Psychology, 62, 1-21

Lawson, K.R., Parrinello, R & Ruff, H.A. (1992). Maternal behavior and infant attention. Infant Behavior and Development. 15,209–229

Levine, S.C., Ratliff, K.R., Huttenlocher, J. & Cannon, J. (2012) Early puzzle play: A predictor of preschoolers’ spatial transformation skill. Developmental Psychology, 48(2), 530-542

Morales, M., Mundy, P., Delgado, C.E.F., Yale, M., Messinger, D., Neal, R. & Schwartz, H.K. (2000) Responding to joint attention across the 6- through 24-month age period and early language acquisition. Journal of Applied Developmental Psychology, 21(3), 283-298

Mundkur, N. (2005) Neuroplasticity in children. Indian J Pediatrics, 72 (10), 855-857

Piek, J. P., Dawson, L., Smith, L. M., & Gasson, N. (2008). The role of early fine and gross motor development on later motor and cognitive ability. Human Movement Science, 27(5), 668–681.

Stiles, J. & Jernigan, T.L. (2010) The basics of brain development. Neuropsychological Rev, 20, 327-348

Tau, G.Z. & Peterson, B.S. (2010) Normal development of brain circuits. Neuropsychopharmacology, 35, 147-168

Tierney, A.L. & Nelson III, C.A. (2009) Brain development and the role of experience in the early years. Zero Three, 30(2), 9-13

Verdine, B.N., Golinkoff, R.M., Hirsh-Pasek, K., Newcombe, N.S., Filipowicz, A.T. & Chang, A. (2014). Deconstructing building blocks: Preschoolers’ spatial assembly performance relates to early mathematical skills. Child Development, 85 (3), 1062-1076

Voss, P., Thomas, M. E., Cisneros-Franco, J. M., & de Villers-Sidani, É. (2017). Dynamic brains and the changing rules of neuroplasticity: Implications for learning and recovery. Frontiers in Psychology, 8, Article ID 1657.

Vygotsky, L. S. (1978). Mind in society: The development of higher psychological processes. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Weisberg, D.S., Zosh, J.M., Hirsh-Pasek, K. & Golinkoff, R.M. (2013) Talking it up: Play, language development, and the role of adult support. American Journal of Play, 6 (1), 39-53

Zgourides, G. (2000). Developmental psychology. Forter City, CA : IDG Books Worldwide